Nhận thức tính thú vị là gì? Các công bố khoa học liên quan

Định nghĩa nhận thức tính thú vị (Perceived Interestingness)

Nhận thức tính thú vị là một khái niệm trong tâm lý học nhận thức, mô tả mức độ mà một cá nhân cảm thấy thông tin, sự kiện hoặc tình huống là hấp dẫn về mặt trí tuệ hoặc cảm xúc. Tính thú vị không chỉ là phản ứng cảm xúc đơn thuần, mà là quá trình nhận thức có liên quan đến khả năng nhận ra sự mới lạ, liên hệ với kiến thức nền, và kích thích sự chú ý có chủ đích. Nó xuất hiện khi người học hoặc người quan sát đối diện với điều gì đó bất ngờ, nhưng vẫn trong khả năng xử lý và hiểu được.

Tính thú vị đóng vai trò quan trọng trong nhiều lĩnh vực như giáo dục, truyền thông, marketing, khoa học thần kinh và thiết kế trải nghiệm. Khi một cá nhân đánh giá điều gì đó là thú vị, họ có xu hướng chú ý lâu hơn, ghi nhớ tốt hơn, và cảm thấy muốn tham gia vào hoạt động đó. Đó là lý do tại sao khái niệm này được xem là cầu nối giữa sự chú ý (attention), động lực (motivation) và việc học (learning).

Ví dụ, một bài giảng khoa học khô khan có thể trở nên hấp dẫn nếu người dạy liên kết nội dung với một câu chuyện bất ngờ, hoặc nếu người học tìm thấy mối liên hệ với kinh nghiệm cá nhân. Tính thú vị không hoàn toàn đến từ bản thân nội dung, mà từ cách người tiếp nhận đánh giá và phản ứng với nội dung đó.

Phân biệt giữa tính thú vị và các trạng thái cảm xúc khác

Tính thú vị không đồng nghĩa với sự vui vẻ, giải trí hay niềm vui đơn thuần. Trong tâm lý học, tính thú vị là một trải nghiệm nhận thức mang tính định hướng, thường được kích hoạt khi người ta tiếp xúc với điều gì đó mới mẻ nhưng vẫn đủ khả năng tiếp thu. Trạng thái này khác biệt với sự tò mò (curiosity), vốn là động lực thúc đẩy hành vi tìm kiếm thông tin, trong khi tính thú vị là phản ứng với thông tin đã tiếp nhận.

Các nhà nghiên cứu như Paul Silvia đã nhấn mạnh rằng tính thú vị phát sinh khi có sự tương tác giữa hai yếu tố then chốt: sự mới lạ (novelty) và khả năng hiểu được (comprehensibility). Nếu một thông tin quá phức tạp, người tiếp nhận sẽ cảm thấy bối rối hoặc lo lắng; nếu quá đơn giản hoặc quen thuộc, họ sẽ cảm thấy nhàm chán. Tính thú vị chỉ xuất hiện khi thông tin có mức độ bất ngờ vừa phải và có thể được giải nghĩa hoặc liên kết với tri thức sẵn có.

Bảng dưới đây minh họa sự khác biệt giữa một số trạng thái nhận thức liên quan đến tính thú vị:

Trạng thái	Đặc điểm	Liên hệ với tính thú vị
Niềm vui (Pleasure)	Phản ứng cảm xúc tích cực với kích thích dễ chịu	Có thể đồng thời với tính thú vị, nhưng không bắt buộc
Tò mò (Curiosity)	Động lực tìm kiếm thông tin chưa biết	Tiền đề cho tính thú vị nếu thông tin được khám phá
Chán nản (Boredom)	Thiếu kích thích, không có điều gì mới mẻ	Trạng thái đối lập với tính thú vị

Mô hình đánh giá tính thú vị

Một trong những mô hình phổ biến nhất để mô tả tính thú vị là mô hình hai thành phần, gồm:

• Novelty: Mức độ mới lạ, bất ngờ hoặc chưa từng thấy
• Comprehensibility: Mức độ mà người tiếp nhận có thể hiểu và tích hợp thông tin đó

Theo mô hình này, tính thú vị đạt đỉnh khi một thông tin mới lạ nhưng vẫn nằm trong khả năng lý giải của người học. Nếu thiếu một trong hai yếu tố này, trải nghiệm có thể trở thành khó chịu hoặc nhàm chán.

Một số biến thể mở rộng của mô hình này đã thêm vào yếu tố thứ ba là liên quan cá nhân (personal relevance). Yếu tố này đề cập đến mức độ mà thông tin phù hợp với kinh nghiệm, giá trị hoặc mục tiêu cá nhân của người tiếp nhận. Nghiên cứu gần đây trong giáo dục và công nghệ học tập cho thấy rằng cá nhân hóa nội dung có thể làm tăng mạnh tính thú vị nhờ vào cơ chế này.

Để hỗ trợ đánh giá trong thực nghiệm, một số mô hình đo lường tính thú vị sử dụng các chỉ số hành vi như thời gian nhìn (dwell time), tần suất tương tác, hoặc các phản hồi chủ quan như điểm tự đánh giá mức độ hấp dẫn của nội dung.

Vai trò của tính thú vị trong quá trình học tập và ghi nhớ

Trong môi trường giáo dục, tính thú vị có vai trò kích thích động lực nội tại và cải thiện khả năng tiếp nhận kiến thức. Các nghiên cứu chỉ ra rằng khi học sinh cảm thấy nội dung học tập thú vị, họ sẽ chủ động hơn trong việc tìm hiểu, ghi nhớ thông tin tốt hơn và duy trì động lực học tập lâu dài.

Hidi và Renninger (2006) đã phát triển mô hình bốn giai đoạn của sự phát triển sở thích, trong đó tính thú vị đóng vai trò là điểm khởi đầu của “sở thích khởi phát tình huống” (triggered situational interest). Tính thú vị ở giai đoạn này có thể được tạo ra bởi các yếu tố bên ngoài như cách trình bày sinh động, nội dung bất ngờ hoặc phương pháp tương tác đa giác quan.

Các yếu tố trong lớp học có thể tác động đến tính thú vị bao gồm:

• Phương pháp giảng dạy (kể chuyện, hoạt động nhóm, thảo luận)
• Phương tiện học tập (video, mô phỏng, trò chơi hóa)
• Mức độ kết nối với đời sống thực tế hoặc kinh nghiệm cá nhân

Khi tính thú vị được duy trì, nó sẽ phát triển thành sở thích bền vững (individual interest), giúp người học tự định hướng hành vi học tập của mình.

Các yếu tố ảnh hưởng đến nhận thức tính thú vị

Nhận thức tính thú vị là một trải nghiệm chủ quan và có thể thay đổi đáng kể giữa các cá nhân, phụ thuộc vào nhiều yếu tố bên trong và bên ngoài. Tính chất của nội dung chỉ là một phần – cách thông tin được trình bày, hoàn cảnh tiếp nhận và đặc điểm cá nhân của người tiếp nhận cũng đóng vai trò rất quan trọng.

Một số yếu tố ảnh hưởng bao gồm:

• Kiến thức nền: Người có nền tảng tốt hơn thường thấy nội dung mới dễ tiếp cận và thú vị hơn
• Động cơ cá nhân: Khi thông tin phù hợp với mục tiêu cá nhân, mức độ thú vị sẽ tăng
• Ngữ cảnh tiếp nhận: Thời gian, không gian và tâm trạng ảnh hưởng trực tiếp đến sự chú ý và cảm xúc
• Yếu tố văn hóa: Những gì được xem là thú vị ở một nền văn hóa có thể bị xem là không liên quan ở nền văn hóa khác

Ví dụ: cùng một chủ đề về trí tuệ nhân tạo có thể được xem là cực kỳ thú vị với một sinh viên ngành công nghệ thông tin, nhưng lại gây nhàm chán với người không có nền tảng khoa học hoặc không có mối quan tâm liên quan.

Cơ sở thần kinh học của tính thú vị

Tính thú vị không chỉ là khái niệm trừu tượng, mà còn có nền tảng sinh học rõ ràng. Các nghiên cứu thần kinh học nhận thức sử dụng hình ảnh cộng hưởng từ chức năng (fMRI) đã chỉ ra rằng trải nghiệm thú vị có liên quan đến sự kích hoạt của nhiều vùng não có liên quan đến phần thưởng, học tập và ra quyết định.

Các vùng não thường liên quan bao gồm:

• Vùng thể vân (striatum): liên quan đến hệ thống dopamin và cảm giác phần thưởng
• Vỏ não trước trán (prefrontal cortex): xử lý dự đoán, chú ý và kiểm soát nhận thức
• Hải mã (hippocampus): liên quan đến quá trình mã hóa ký ức dài hạn

Khi người ta tiếp xúc với thông tin được đánh giá là thú vị, các vùng này hoạt động đồng thời, cho thấy mối liên kết giữa cảm giác hấp dẫn, khả năng ghi nhớ, và động lực hành động. Theo nghiên cứu của Gruber et al. (2014), trạng thái tò mò và thú vị kích hoạt hệ dopamin, từ đó tăng cường hoạt động của vùng hải mã, cải thiện khả năng học và ghi nhớ.

Tính thú vị trong thiết kế nội dung và truyền thông

Trong truyền thông, giáo dục và UX/UI, tính thú vị được xem là yếu tố chiến lược để thu hút và giữ chân người dùng. Một thông điệp hấp dẫn, một nội dung có yếu tố bất ngờ hoặc một giao diện có tính tương tác cao đều có thể gia tăng nhận thức tính thú vị.

Các kỹ thuật phổ biến để nâng cao tính thú vị trong thiết kế:

• Kể chuyện (Storytelling): Thông tin được lồng ghép trong các tình huống gần gũi, có cảm xúc
• Yếu tố bất ngờ: Gây "ngắt dòng" trong dự đoán của người xem, tạo hiệu ứng tò mò
• Đa phương tiện: Sử dụng video, hoạt hình, hình ảnh động để kích thích giác quan
• Cá nhân hóa: Điều chỉnh nội dung theo sở thích hoặc hành vi của người dùng

Ví dụ, các nền tảng như Google hay Facebook đều ứng dụng thuật toán để dự đoán nội dung nào là thú vị nhất với từng cá nhân, nhằm tối ưu hóa trải nghiệm người dùng và thời gian tương tác.

Đo lường nhận thức tính thú vị

Đo lường tính thú vị là một thách thức vì đây là trải nghiệm mang tính chủ quan, thường bị ảnh hưởng bởi ngữ cảnh và cảm xúc tức thời. Tuy vậy, nhiều công cụ và phương pháp đã được phát triển để đánh giá tính thú vị một cách đáng tin cậy.

Ba nhóm phương pháp chính:

1. Thang đo tự báo cáo: Người tham gia tự đánh giá cảm nhận của mình đối với nội dung (ví dụ: “Tôi thấy nội dung này hấp dẫn”)
2. Chỉ số hành vi: Thời gian chú ý, tần suất tương tác, số lượt quay lại
3. Sinh lý học: Ghi nhận các phản ứng cơ thể như độ giãn đồng tử, nhịp tim, EEG

Bảng minh họa một số mục tiêu trong các thang đo tự báo cáo:

Mục khảo sát	Thang điểm
Nội dung này làm tôi tò mò	1 (rất không đồng ý) – 5 (rất đồng ý)
Tôi muốn tìm hiểu thêm về chủ đề này	1 – 5
Tôi thấy nội dung này thú vị	1 – 5

Ứng dụng trong giáo dục, công nghệ và xã hội

Việc hiểu rõ cơ chế và yếu tố ảnh hưởng đến nhận thức tính thú vị mang lại lợi ích thiết thực trong nhiều lĩnh vực. Trong giáo dục, nó giúp cải thiện chương trình giảng dạy và thiết kế bài học theo hướng kích thích sự chú ý và động lực nội tại của học sinh. Giáo viên có thể áp dụng storytelling, mô phỏng, trò chơi hóa và học tập theo dự án để tăng tính thú vị.

Trong công nghệ, các ứng dụng học tập như Khan Academy hay Duolingo áp dụng thiết kế học tập vừa đủ thử thách, cá nhân hóa theo tiến độ và tạo phản hồi tích cực, giúp duy trì tính thú vị trong quá trình học.

Xã hội hiện đại đòi hỏi truyền thông hiệu quả, và tính thú vị là yếu tố giúp thông tin vượt qua “bão thông tin”. Một chiến dịch tuyên truyền, nếu không tạo được sự hấp dẫn nhận thức, sẽ khó có khả năng lan tỏa hoặc thuyết phục cộng đồng hành động.

Tài liệu tham khảo

1. Silvia PJ. "Interest—the curious emotion." Current Directions in Psychological Science, 2006. Link
2. Hidi S, Renninger KA. "The four-phase model of interest development." Educational Psychologist, 2006. Link
3. Gruber MJ, Gelman BD, Ranganath C. “States of curiosity modulate hippocampus-dependent learning via the dopaminergic circuit.” Nature Neuroscience, 2014. Link
4. Schraw G, Lehman S. "Situational interest: A review of the literature and directions for future research." Educational Psychology Review, 2001.
5. Renninger KA, Hidi S. “Student interest and achievement.” In: Handbook of competence and motivation, 2005.
6. Google Research. “Recommender Systems.” Link
7. Facebook Engineering. “How Facebook’s News Feed works.” Link
8. Duolingo for Schools. Link